Inson oyoqlarida yugurish yoki yurish paytida yuz beradigan barcha biomekanik jarayonlar orasida eng asosiylari pronsiya va supinatsiyadir. Avvalo, ushbu ikki tushunchani aniqlab olish maqsadga muvofiqdir:
Pronsiya — tabiat tomonidan yaratilgan va ikki oyoqda yurishga moslashtirilgan universal amortizatsiya mexanizmi. Bu jarayonning mohiyati nimada? Oyoq tagi yuzaga teganda uning qavari boshlanadi tekislanib boradi, shu bilan zarba yuklamasi yengillashadi (tibbiy atama — dorsifleksiya). Uning ishlashi avtomobilning prujinasiga o‘xshashdir. Bu jarayonni sxematik tarzda quyidagicha tasavvur qilish mumkin:
Qavarning ishlashiga qo‘shimcha ravishda, son suyagi ichkariga siljiydi (eversion) va oyoq tashqariga buriladi (abduktsiya), bu ham amortizatsiyani oshiradi. Yuzaning umumiy ko‘payishi qo‘shimcha barqarorlik beradi va turtish kuchini yaxshilaydi. Quyidagi sxemada ko‘rsatilgan:
Keraksiz energiya so‘ndirilib, yuguruvchi (yoki yuruvchi) odamning tortish markazi harakat yo‘nalishi bo‘yicha oldinga siljiy boshlaganda, qadam siklining ikkinchi bosqichi ishga tushadi.
Supinatsiya — tortish markazi siljishi bilan bir vaqtda oyoq va son mushaklari faoliyatini kuchaytiradi, “yoqiladi”. Harakatlanuvchi tizimdan qattiq, ammo elastik tayanchga aylanadi, kelajakdagi turtishni energiyasini to‘playdi. Supinatsiya pronsiyaga nisbatan teskari bosqichlarga ega: inversiya — son suyagining odatiy ish tekisligiga qaytishi; adduksiya — oyoq asosan ichki yuzada turishni to‘xtatib, tayanch old tomon — metatarsal suyaklar tomon siljishi; va aslida supinatsiya — oyoq qavari mushaklari va bog‘lamlarining taranglashishi, uning egilishi tiklanishi. Sxemani keltiramiz:
Agar pronsiya jarayoni oyoq tagini yumshatish va to‘g‘ri qo‘yishga qaratilgan bo‘lsa, supinatsiya turtishning faol bosqichiga yordam beradi. Ushbu ikki tushunchani aralashtirmaslik juda muhim, chunki ular qarama-qarshi, ammo ko‘plab manbalarda supinatsiya termini e’tiborga olinmay, barcha qadam bosqichlari faqat pronsiya deb ataladi. Yuqoridagi ma’lumotlar yordamida mavzuda oson yo‘naltirish mumkin.
Normativ pronsiya va supinatsiyadan tashqari, ularning buzilishlari ham keng tarqalgan.
Uch asosiy guruh ajratiladi:
- Giperpronsiyachilar
- Neutral pronsiyachilar
- Gipopronsiyachilar
Oyoqning neytral holatdan 4° dan ortiq og‘ishlari buzilish deb hisoblanadi. Bu esa suyak-mushak tizimining biomekanikasida o‘zgarishlarga olib kelib, jarohatlar, yuk taqsimotining noto‘g‘ri bo‘lishi va jismoniy imkoniyatlarning samarali ishlatilmasligiga sabab bo‘ladi.
Giperpronsiyachilarda oyoqning uzunlamasına qavari sezilarli darajada pasayadi. Bu amortizatsiya effektining kamayishiga olib keladi. Bog‘lamlar doim cho‘zilgan holatda bo‘lib, ularning “erkin harakat” koeffitsienti past. Bir xil yuk sharoitida giperpronsiyachida jarohat yuz berishi mumkin, normal oyoq holatiga ega kishida esa bunday bo‘lmasligi mumkin. Muammo ko‘pincha boshqa muammolar bilan birgalikda yuzaga keladi. Masalan, oyoq mushaklarining umumiy zaiflashishi tekis oyoqlik (amortizatsiyaning pasayishi), tizzalar va orqaga yuk ortishi kabi holatlarga sabab bo‘ladi.
Gipopronsiyachilarning asosiy xususiyati oyoq qavarining yetarlicha egilmasligidir. Bu giperpronsiyaga qarama-qarshi holat, ammo natija bir xil — yomon amortizatsiya va jarohatlar xavfi yuqori. Qadamning birinchi bosqichida son suyaklari ichkariga siljimasdan, tashqariga yo‘naladi, oyoq esa qavar o‘rniga tashqi qirrasiga tayangan bo‘ladi. Ma’lumki, oyoqning bu qismi deyarli elastik emas va harakat tizimining geometriyasi tana vaznini qavar tomon to‘g‘ri o‘tkazishga imkon bermaydi. Kundalik tilda buni “oyoqni tashqariga burish” deb atashadi.
Sport poyabzali tanlashda ushbu maqolada bayon etilgan oyoq xususiyatlarini hisobga olish zarur. Mizuno, ASICS, Salomon, Saucony, Brooks kabi yirik ishlab chiqaruvchilar, professional sportchilar va sifatli poyabzalga e’tibor beruvchi kompaniyalar, krossovkalarni loyihalashda aynan shu parametrlarni hisobga oladi. Ular keng ilmiy-texnik bazaga ega, yangi materiallarni sinovdan o‘tkazadi va doimiy takomillashtiradi. Ushbu mavzu bo‘yicha ma’lum ma’lumotni bu yerda topish mumkin.
Bularning barchasi nima uchun kerak?
Agar sizda normal pronsiya bo‘lsa va yugurishda noqulaylik sezilmasa, hech qanday tuzatishsiz poyabzal sizga mos keladi. Ammo buzilishlar bo‘lsa, pronsiyani normaga yaqinlashtiruvchi korreksiyalar talab etiladi. Buning uchun maxsus qoplamalar mexanizmlari yaratiladi. Ularning vazifasi yuguruvchini jarohatlardan, ortiqcha zo‘riqishdan saqlab, yugurishni qulay qilishdir.
Ba’zilar buni jiddiy qabul qilmasligi, barcha texnologiyalar allaqachon ixtiro qilingan va yangiliklar faqat marketing usuli deb o‘ylashi mumkin. Ammo professional sportchilar va ilg‘or havaskorlar orasida bunday fikr bo‘lmaydi, bular juda muhim ekanligiga hech shubha yo‘q. Siz ham mavzuga biroz chuqurroq kirib, bunga amin bo‘lishingiz mumkin.
Sport bilan shug‘ullanish uchun poyabzal tanlash bo‘yicha amaliy maslahatlarni boshqa maqolada ko‘rib chiqamiz. Hozir esa yangi bilimlar bilan qurollanib, o‘zingizda qaysi turdagi pronsiya borligini tushunish zarur. Eng mashhur va eng yaxshi ikki usul mavjud.
Oyoq qavari balandligini aniqlash
Normal qavar balandligi (agar siz ikki oyoqda turgan bo‘lsangiz) oyoq tagi ostiga bosh barmoqni 11-25 millimetr kirita olish imkonini beradi. 11 mm dan kam bo‘lsa, qavar balandligi yetarli emas, ko‘p bo‘lsa — ortiqcha hisoblanadi.
Ikkinchi usul — oyoqni nam yoki bo‘yalgan holda qog‘ozga qo‘yish. Nam paypoq kiyib, uning ustida turish yanada aniqroq tasvir beradi. Ushbu iz yordamida oyoqning uzunlamasına qavari va uning ko‘tarilishini ko‘z bilan baholash mumkin.
Pronsiyani aniqlash
Oyoqlaringizni orqadan suratga olishni so‘rang. Poyabzalsiz, tekis yuzada turish kerak. Quyidagi rasm va suratlar bilan solishtirib, pronsiyani aniqlash mumkin.
Albatta, ideal holatda pronsiya darajasini yugurish paytida aniqlash lozim, chunki turib turganda oyoqlarga yuk kamayadi va giperpronsiya tendensiyasi o‘zini ko‘rsatmaydi
