Peysmeykerlar, peyserlar, “quyonlar” — bularning barchasi musobaqalarda boshqa sportchilarga ma’lum tezlikda yugurishga yordam beradigan yuguruvchilar haqida.
Peyserlar kimlar va ularning vazifasi nima ekanini tushuntiramiz.
Ular nima qiladilar?
O‘rta va uzoq masofali yugurish musobaqalarida ko‘pincha maxsus tayyorlangan yuguruvchilar ishtirok etadi, ularning vazifasi — butun masofa davomida belgilangan tempni saqlab turishdir. Ular “peysmeykerlar” (inglizcha “pace” – tezlik) deb ataladi. Bunday sportchilar boshqa ishtirokchilarga tezlikni nazorat qilishga va kuchni to‘g‘ri taqsimlashga yordam beradi.
Peyser barqaror ritm beradi, unga boshqa yuguruvchilar qo‘shilishlari mumkin. Sport terminologiyasida bu “peyserga yopishib olish” deb ataladi. Ko‘pincha boshqa ishtirokchilar uning orqasida yoki yonida yuguradilar — bu nafaqat tempni saqlash, balki aerodinamik effekt hisobiga kuchni tejash imkonini beradi. Bu usul “drafing” deb ataladi.
Peyserning vazifalari:
- Soatga qarab tempni tekshirib turish zaruratini yo‘qotadi.
- Energiya tejalishini ta’minlaydi. Peyserlar juda tez start olishdan saqlaydi va erta charchashning oldini oladi.
- Sezgi va holatga e’tibor qaratish imkonini beradi. Barqaror ritm tufayli yuguruvchilar nafas olish, texnika va o‘z holatlariga diqqatni jamlashi mumkin.
- Ruhiy yordam ko‘rsatadi. Peyser ortidan yugurayotgan guruh jamoa kayfiyatini yaratadi, masofani yengilroq qabul qilishga yordam beradi va harakatni davom ettirishga motivatsiya beradi.
- Havo qarshiligini kamaytiradi. Ayniqsa shamolli ob-havoda boshqa yuguruvchilar orqasida yugurish energiya sarfini kamaytiradi.
- Ma’lumot va ruhiy ko‘mak beradi. Tajribali peyserlar yo‘lning muhim qismlari, ko‘tarilishlar, ovqatlanish nuqtalari haqida ogohlantiradi va moral jihatdan qo‘llab-quvvatlaydi.
Xulosa qilib aytganda, peyserlar nafaqat tempni ko‘rsatuvchi belgi, balki yugurishda, ayniqsa yangi boshlovchilar va natijasini yaxshilamoqchi bo‘lganlar uchun muhim taktik yordamdir. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, guruhda yugurish fiziologik yukni kamaytiradi va chidamlilik ko‘rsatkichlarini yaxshilaydi.
Qanday paydo bo‘lgan
1954-yilda britaniyalik Rodjer Bannister tarixga kirdi — u birinchi bo‘lib 1 mil (1 609 metr) masofani 4 daqiqadan tezroq bosib o‘tdi, ya’ni 3:59.4 daqiqa ichida. Bu natijaga erishishda unga ikki sherigi — Kris Brasher va Kris Chatauey yordam berdi. Ular kerakli tezlikni saqlab turishiga ko‘maklashgan. Bu yugurishda peysmerlardan foydalanilgan ilk mashhur holatlardan biridir.
Shundan beri yugurishda “quyonlar” (peysmeykerlar) dan foydalanish professional sportda keng tarqaldi. Dastlab ular jamoa yoki klubdosh sheriklar bo‘lib, yetakchiga kerakli natijaga erishishda, ya’ni ma’lum masofani kerakli tempda bosib o‘tishda yordam berishardi.
1980-yillardan boshlab peysmerlardan foydalanish elita darajasidagi yirik musobaqalarda odat tusiga kirdi. Ularning vazifasi – yugurishni yuqori tempda boshlab, belgilangan oraliqqa yetgach to‘xtash edi.
2000-yillardan boshlab bu an’ana ommaviy havaskorlar yugurish musobaqalariga ham kirib keldi. Bu yerda peysmerlar to‘xtab qolmaydilar, balki oxirigacha yuguradilar, qatnashchilarga belgilangan vaqt ichida marraga yetishga yordam beradilar. Ular rekord uchun emas, balki qo‘llab-quvvatlash va motivatsiya uchun ishlaydilar — ayniqsa ilk marta startga chiqqanlar yoki shaxsiy natijasini yaxshilamoqchi bo‘lganlar uchun.
Professional sportchilar uchun peysmerlar
Professional yugurish musobaqalarida elit sportchilar uchun peysmerlar ham o‘sha darajadagi chidamli va tez yuguruvchilardan tanlanadi. Masalan, jahon darajasidagi marafonchi, masalan, Eliud Kipchoge uchun temp beradigan yuguruvchi ham yuqori darajada bo‘lishi kerak. Shunga qaramay, hattoki eng kuchli atletlarga ham butun masofa davomida tempni ushlab turish qiyin bo‘ladi, shuning uchun ular faqat ma’lum bir oraliqda ishlaydilar.
Asosiy maqsad — yugurishning birinchi qismini optimal tempda o‘tib, liderni temp nazoratidan ozod qilishdir. Masalan, 800 metr masofada peysmerlar odatda dastlabki 400–600 metrni olib boradi. Yarim marafonda — 10–15 km, marafonlarda esa — 25–35 km oralig‘igacha yuguradilar. Keyin ular yo to‘xtaydi, yoki tezlikni kamaytirib, yetakchini oldinga o‘tkazadilar.
Ko‘pincha bitta elita yuguruvchini bir nechta (uchtagacha) peysmer kuzatib boradi. Bu tempni yo‘qotmaslik uchun qilinadi — agar bittasi tempga dosh berolmasa, boshqalar uni qo‘llab-quvvatlaydi.
Turli maqsadli natijalarga ega bo‘lgan ishtirokchilar uchun alohida peysmerli guruhlar tuziladi, ular oldindan belgilangan vaqt asosida ishlaydi. Masalan, Vena marafonida alohida peysmer-guruhlar 1:03:00, 1:04:00 va 1:05:30 vaqtga yo‘naltirilgan bo‘lib, shaxsiy natijasi 2:05 dan 2:25 gacha bo‘lgan sportchilarni qamrab olgan. Bunday yondashuv sportchilarga ilk kilometrdayoq kerakli ritmni topishga va istalgan natijaga yetib borishga yordam beradi.
G‘olib bo‘lgan peyserlar
Ba’zida boshlang‘ich reja bo‘yicha faqat temp beruvchi sifatida qatnashgan peyserlar o‘zlarini shunchalik ishonchli his qilishadiki, ular nafaqat poygani to‘liq yakunlaydi, balki hamroh bo‘lgan raqiblarini ham ortda qoldiradi.
Masalan, 1994-yilda Los-Anjeles marafonida peyser rolida startga chiqqan Pol Pilkington kutilmaganda poygada g‘alaba qozondi. Italiyalik Luka Barcagi “quyon” allaqachon poygani tark etdi deb o‘ylagan, ammo hayrat bilan ikkinchi bo‘ldi va 39 soniyaga yutqazdi.
Shunga o‘xshash holat 1981-yilda Bislett o‘yinlarida ham yuz berdi. Peyser Tom Bayers 1500 metrga belgilangan tempni berishi kerak edi, biroq u juda erta yetakchilar guruhidan ajralib ketdi. Kutilganidek tempni kamaytirmadi va afzallikni saqlab, Olimpiya chempioni Stiv Ovettdan yarim soniyaga oldinda marraga yetib keldi.
2000-yilda Berlin marafonida keniyalik Saymon Bivott peyser sifatida qatnashgan bo‘lsa-da, yakunda birinchi bo‘lib marrani kesib o‘tdi.
2003-yilda esa Berlinda tarixiy rekord o‘rnatildi: Pol Tergat marafonni 2:04:55 da yakunlab, rasmiy masofani ilk bor 2:05 dan tezroq bosib o‘tdi. Uning peyseri Sammi Korir tempda ortda qolmay, bor-yo‘g‘i bir soniyaga kechikib ikkinchi bo‘lib yetib keldi.
Bu holatlar shuni ko‘rsatadiki, ba’zida peyserlar oddiy temp beruvchidan ko‘ra ko‘proq narsaga tayyor bo‘lishadi — va o‘zlarining g‘alaba tarixini yozishadi.
Havaskorlar uchun peyserlar
Ommaviy yugurish musobaqalarida peyserlar yuguruvchilarni oldindan belgilangan natijaga olib boradi. Odatda bu mashhur vaqt belgilari bo‘ladi — masalan, marafonni 4 soatdan, yarim marafonni esa 2 soatdan tez yakunlash. Bunday maqsadlar boshlang‘ich yuguruvchilar orasida mashhur bo‘lib, shaxsiy rekordlarni yangilash yoki ishonch bilan finishga yetib borishni xohlovchilar tomonidan afzal ko‘riladi.
Professional poygalardan farqli ravishda, bu musobaqalarda peyserlar butun masofani boshidan oxirigacha yuguradi. Ularning roli faqat tempni nazorat qilish bilan cheklanmaydi: ular ishtirokchilarni ruhlantiradi, murakkab qismlar haqida ogohlantiradi, qolgan masofa haqida ma’lumot beradi va ijobiy psixologik muhit yaratadi.
Moskva, Olmaota va Toshkent marafonlari kabi yirik musobaqalarda peyserlar sifatida tajribali yuguruvchilar qatnashadi — ular barqaror tempni ushlab turish bilan birga, boshqalar bilan samarali muloqot qila oladi. Mahalliy musobaqalarda, ayniqsa yarim marafonlarda, peyserlarning ishtiroki havaskor yuguruvchilar uchun qo‘shimcha rag‘bat bo‘ladi.
Ko‘pincha peyserlar juftlikda ishlaydi. Bu favqulodda vaziyatlar uchun zaxira sifatida qilinadi: agar ulardan biri nimagadir poygani davom ettira olmasa, ikkinchisi tempni yo‘qotmasdan guruhni finishga olib boradi.
Ularni yugurishda qanday topish mumkin
Ommaviy startlarda peyserlarni tanib olish juda oson — ular maxsus ajralib turuvchi jihozlar bilan belgilanadi. Eng ko‘p uchraydigan belgi — orqasiga mahkamlangan baland bayroqcha bo‘lib, unda finish vaqti ko‘rsatilgan bo‘ladi, masalan: “1:59” yoki “4:00”. Bunday bayroqlar yugurish ryukzasi yoki belga taqiladigan platformaga o‘rnatiladi, musobaqaning ranglariga mos tarzda bezatilgan bo‘ladi va hatto zich guruh orasidan ham uzoqdan ko‘zga tashlanadi.
Ba’zida bayroq o‘rniga shishiriladigan shar yoki boshqa ko‘rinadigan belgilar ishlatiladi — bu ishtirokchilarga yo‘nalishni yo‘qotmaslikka yordam beradi. Shuningdek, peyserlar ko‘pincha yorqin rangli jilet, futbolka yoki boshqalardan farq qiluvchi raqamli kiyimlar kiyishadi.
Ishtirokchilar poygadan oldin kimga ergashishini bilib olishlari uchun, tashkilotchilar ko‘pincha peyserlarning suratlari va qisqacha profillarini musobaqaning ijtimoiy tarmoqlari orqali e’lon qilishadi. Bu nafaqat startda kerakli peyserni topishni osonlashtiradi, balki yuguruvchilarda ishonch va xotirjamlikni oshiradi.
Havaskorlar uchun qanday vaqtlarga peyserlar tayinlanadi
Ommaviy poygalarda havaskor yuguruvchilar uchun peyserlar talabga qarab turli temp oralig‘iga belgilanadi. Odatda bu oraliqlar 30 daqiqadan iborat bo‘ladi, ammo yirik marafonlarda, ayniqsa mashhur maqsadlar uchun, oraliq 15 daqiqagacha qisqartiriladi — masalan, “3:00 dan chiqish”, “3:30 dan chiqish”, “4:00 dan chiqish” kabi. Masalan, Moskva marafonida peyserlar 2:59, 3:14, 3:29 kabi aniq vaqtlarga qo‘yilgan edi.
Ishtirokchilarni ishonchliroq qo‘llab-quvvatlash uchun har bir belgilangan vaqtga ikki nafardan peyser belgilanadi — bu, agar biri to‘xtashga majbur bo‘lsa, ikkinchisi tempni davom ettirishi uchun zarur.
Ko‘pincha peyserlar aniq vaqt emas, biroz zaxira bilan ko‘rsatilgan vaqtni tanlaydi — masalan, 4:00 o‘rniga 3:59. Bu psixologik usul ishtirokchilarga maqsadga erishishga yordam beradi — axir birinchi marafonni 4 soatdan chiqib yugurish katta yutuq hisoblanadi.
Qoidalar
Peyserlar poygada muhim vazifani bajaradi — ular belgilangan tezlikni finishgacha barqaror ushlab turishlari kerak. Bu rolni muvaffaqiyatli bajara olish uchun ular oldindan tayyorlanadi: mashg‘ulotlarda kerakli tempni ushlab turishni mashq qilishadi, tanani bir xil yuklamaga o‘rgatishadi va tashqi omillardan qat’i nazar ritmni nazorat qilishni o‘zlashtirishadi.
Odatda peyserlar GPS-funksiyali yugurish soatlari bilan jihozlangan bo‘ladi. Ko‘pchilik bir vaqtning o‘zida ikkita qurilmadan foydalanadi — shahar sharoitida signal yo‘qolishi yoki ko‘rsatkichlar xato bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ular ko‘pincha har kilometr uchun vaqt va temp ko‘rsatkichlari yozilgan qog‘oz yoki laminatsiyalangan “shpargalka” olib yurishadi — bu qo‘lda tekshirishga yordam beradi va rejalashtirilgan vaqtdan chiqmaslikni ta’minlaydi.
Asosiy talab — barqaror tezlikni saqlay olish. Buning uchun maxsus mashg‘ulotlar talab etiladi, bu yerda temp ±5 soniya/oraliqda ushlab turilishi kerak. Shu bilan birga, peyser yugurishni o‘z imkoniyatlarining eng yuqori chegarasida bajarmasligi lozim. Ularning shaxsiy rekordlari bilan solishtirganda zaxira quyidagicha bo‘lishi kerak:
- Yarim marafon uchun — 10–20 daqiqa;
- To‘liq marafon uchun — 30–40 daqiqa.
Agar peyser poyga davomida o‘zini yomon his qilsa yoki kerakli tempni ushlab turolmasa, u guruҳni ogohlantirishi, belgilovchi atributlarini olib tashlashi va shaxsiy tempda davom ettirishi shart. Odatda har bir tempga ikkita peyser tayinlanadi: biri — tajribali, ikkinchisi — o‘rganayotgan.
Peyserlar orasida ichki, norasmiy qoidalar mavjud — asosiy maqsad faqat guruhni olib borish emas, balki yoqimli muhit yaratishdir. Ayrim peyserlar yo‘l davomida ishtirokchilarni suhbat, hazil yoki o‘yinlar bilan chalg‘itadi — bu charchoqni kamaytiradi va ijobiy kayfiyat beradi. Ammo bu — qo‘shimcha ko‘mak, majburiyat emas.
Shuni esda tuting: peyser — shaxsiy yordamchi emas. U oziq-ovqat, suv tarqatishga yoki tibbiy yordam ko‘rsatishga majbur emas (faqat favqulodda holatlar bundan mustasno). Yuguruvchi o‘zining ovqatlanishi, suvsizlanmasligi va salomatligi uchun shaxsan javobgardir.
Qanday qilib peyser bo’lish mumkin
Peyserlar uchun ochiq tanlovlar haqida ma’lumotlar odatda poyga tashkilotchilarining ijtimoiy tarmoqlarida e’lon qilinadi — ayniqsa, musobaqaga bir necha hafta qolganda. Imkoniyatni boy bermaslik uchun siz qatnashmoqchi bo‘lgan poygalarning rasmiy sahifalariga obuna bo‘ling va yangiliklarni doimiy kuzatib boring.
Agar siz o‘zingizni oldindan nomzod sifatida taklif qilmoqchi bo‘lsangiz, quyidagicha harakat qiling:
- Tashkilotchilarga elektron pochta orqali yoki poyganing rasmiy veb-saytidagi aloqa shakli orqali murojaat qiling.
- Xabarda o‘zingiz haqingizda qisqacha yozing: yugurish tajribangiz, turli masofalardagi natijalar va nega aynan siz peyser bo‘lishni xohlayotganingiz haqida.
- Motivatsion qismini ham kiriting: bu rol siz uchun nima uchun muhim, ishtirokchilarga qanday yordam bera olasiz — shular haqida qisqacha yozing.
- So‘ngra tashkilotchilarning javobini kuting va suhbatga tayyor bo‘ling.
Tanlov va talablar
Nomzodlar odatda suhbat orqali saralanadi. Bu jarayonda quyidagilar baholanadi:
- Tezlikni ushlab turish bo‘yicha ko‘nikmalar;
- Motivatsiya va ishonchlilik;
- Yugurish tarixi: ayniqsa, qaysi masofalarda tajribangiz borligi va qaysi tempda ishonchli yugura olishingiz.
Professional sportchi bo‘lish shart emas, ammo rasmiy musobaqalarda ishtirok etgan tajriba majburiy. Bu sizning imkoniyatlaringizni baholash va xavfsiz temp tanlash imkonini beradi. Shuningdek, nomzod o‘zining yaroqliligini rasmiy natijalar bilan isbotlashi kerak — masalan, ochiq statistik bazalardagi shaxsiy rekordlar orqali.
Tayyorlov bosqichi
- Belgilangan tempda muntazam mashg‘ulotlar o‘tkazing — bu yurak-qon tomir va mushak tizimlarini moslashtiradi, ritmni sezish aniqligini oshiradi.
- Sport soatlari va qurilmalaringizni oldindan sinab ko‘ring — bu musobaqa paytida texnik nosozliklarning oldini oladi.
Shunday qilib, peyser bo‘lish — bu faqat tempni saqlash emas, balki ishtirokchilarga xizmat qilish, ularga ruhiy va jismoniy tayanch bo‘lishdir. Bu katta mas’uliyat va ishonchdir.
